De verloren schatten van Athene

Tweeëneenhalf duizend jaar geleden stond Athene in bloei. Dit tijdperk is gekenmerkt door de Atheens architectuur en beeldhouwwerken. Kunstschatten en bouwwerken van onschatbare waarde rezen uit de grond en vormden het oude Griekenland zoals wij het nu kennen. Toch is nog maar een klein deel van deze schatten vandaag de dag terug te vinden. Vervallen, verdwenen, gesloopt of gestolen, wat is er gebeurd met de verloren schatten van Athene?

Het Atheens imperium

Athene is een van de oudste metropolen van de wereld. De stad is de voorlegger van de klassieke bouwkunst, beeldhouwwerken en zelfs de democratie. Maar Athene was niet altijd de machtige stad die het in de ogen van de geschiedenis is geworden. Om te vertellen hoe Athene in haar gouden tijdperk is gekomen moeten we terug naar het midden van de 5^de eeuw v.Chr.

Griekenland bestond uit stadstaten of wel poleis. Grote stadstaten zoals Sparta, Argos en Thebes hadden de macht in handen. Athene was geen machtige polis. Pas toen een van de zustersteden van Athene werd aangevallen tijdens een Perzische uitbreiding (hedendaags Turkije) kwam de stad op een grotere schaal in beeld. Athene bood hulp aan, maar slaagde er niet in om de stad te bevrijden. Wel bereikte ze hier mee een irritatie in de ogen van de Perzische koning te worden. De koning besloot te stad te benaderen met een goed geschreven brief ter afkeur. Die brief werd natuurlijk wel begeleid door een leger met Perzische strijders. Aan de kust ontmoette Athene het buitenlandse leger voor de strijd. Wonder boven wonder won de kleine polis de slag tegen de Perzen. Door deze winst stond Athene in de ogen van de rest van Grieken op een hoger voetstuk. Dit speelde een belangrijke rol in de opkomende Perzische oorlog nog geen tien jaar later.

De Perzische opmars zorgde voor een verdeling tussen de poleis van Griekenland. Zelfs met Sparta en Athene aan het hoofd van de van de defensie ging maar een klein deel van Griekenland in tegen de Perzen. Ondanks het bijna teleurstellende kleine leger was de strijd nog niet verloren. De Grieken maakte gebruik van het voor hun bekende terrein en hadden nog een troef achter handen. Na hun eerste confrontatie met Perzië had Athene namelijk iets heel slims gedaan, ze bouwden een vloot. Door het apart houden van de Perzische zee en landmachten was de eerste strijd gewonnen door de Grieken. Strategische en vooruitgedachte plannen leidde in 480 v.Chr. tot de complete verbanning van het Perzische leger.

Na deze overwinningen erkend Athene haar eigen volle macht. Met dit nieuwgevonden zelfvertrouwen startte de ooit kleine polis aan een ambitieus project. De stad begon een bondgenootschap op te zetten met als doel om zich te kunnen beschermen tegen een eventuele derde aanval van het Perzische leger. De aanliggende steden en eilanden van de Egeïsche en Ionische Zee en werden onder leiding van Athene samengebracht als het Delisch Bond. In een mum van tijd telde de alliantie meer dan honderdvijftig lidstaten. Schijf de cursor en zie hoe de Atheense macht in slecht een paar jaar is uitgegroeid tot een heuse alliantie.

Om mee te doen aan deze bond was financiering vereist. Dit kon met schepen, soldaten en natuurlijk zilver. De algemene bank van het bondgenootschap werd Delos. Dit piepkleine religieuze eilandje waarnaar het verbond is vernoemd had een gunstige ligging in het midden van hun gebied. Het Delisch verbond zorgde voor handel, veiligheid, vrede en een intimiderende zeemacht. Dit klink voor al de deelnemende partijen als een rooskleurige positie. Maar de alliantie was niet alles was het leek. Wanneer een van de stadsteden de bond probeerde te verlaten werden ze aangevallen door de zeemacht die ze zelf hadden gefinancierd.

Het Delisch verbond was een Atheens imperium geworden onder de noemer van een alliantie. Dit front viel weg op het moment dat Athene rond 454 v.Chr. besloot om de rijkdommen van het gehele verbond binnen de eigen stadsmuren te bewaren. Een ding was maar al te duidelijk, Athene was de baas. Niemand had vijftig jaar eerder kunnen bedenken dat de eens kleine polis aan het hoofd van een imperium zou staan.

“Ze waren niks tot dat ze alles werden”

Terwijl de lidstaten leden onder de onderdrukking bloeide Athene op. De stad zat op een groeiende goudmijn. Het geld wat werd ingezameld voor zeemachten en legers werd besteed aan hele andere zaken. Er was ruimte en geld voor poëzie en humoristische theaters. Dit is de tijd van filosofie en de eerste vormen van democratie. Ook op het gebied van de bouwkunst maakt Athene meesterwerken. Het hoogste deel van de stad, ook wel het Akropolis genoemd, fonkelde met nieuwe schatten. Het Parthenon werd gebouwd ter ere van Athena, de godin die diende als beschermvrouw voor de stad. Goud geklede standbeelden decoreerde het religieuze centrum van de polis.

De school van Athene door Fresco van Rafaël

Maar zoals elk imperium bleef ook het Atheense Rijk niet eeuwig staande. Hun eigen hebberigheid zorgde voor hun ondergang. De oude Grieken hebben een woord voor deze situatie, Hybris. In het Nederlands is er geen directie vertaling voor maar, het is te vergelijken met een bijbel spreuk.

“Hoog moed komt voor de val”

In 404 v.Chr. stond Athene tegenover voormalig bondgenoot Sparta. Terwijl Athene werkte aan het valse Delische verbond had Sparta een oude betrouwbare alliantie opnieuw opgebouwd. De twee groot machten hadden al vaker frictie maar een echt conflict begon toen Athene hulp bood tegen een Spartaanse bondgenoot. Dit leidde tot bijna dertig jarige oorlog die eindigde in het voordeel van Sparta en haar Peloponnesische verbond.

Athene mocht blijven bestaan en zou in de aankomende eeuwen weer uit het stof kruipen. Toch is de polis nooit meer zo machtig geworden als in de tijd van het Atheense Rijk. De rijkdommen en schatten die ze in deze tijd hebben verzameld en gebouw werden de dupe van oorlog, het weer, rovers en meer dan alles tijd.

Mythologie en legendes

In de Griekse oudheid waren er goden voor alles. Een god voor de zeeën en weer andere voor muziek en donder. Godinnen die waken over geboorte, de jacht en het land. Er waren personificaties van de nacht, de zon en de verschillende rivieren. Ieder van deze goden werd op een eigen manier vereerd. Veel poleis hadden een specifieke god waar hun gebeden extra naar toe gingen. Dit bracht hun welvaart, geluk in de strijd en volgens sommige zelfs bescherming. Voor Athene was deze beschermester Athena.

Athena is de Griekse godin van de krijgskunst, wijsheid en vakmanschap. Geassocieerd met victorie en vrede namen mensen in de Griekse oudheid haar vaak mee in hun offers en gebeden. Als beschermster komt ze voor in vele heldenverhalen en gedichten.

Volgens de mythologieën was zij de dochter van Zeus, de god van onweer en koning van de Olympische goden. Haar moeder was Matis, de personificatie van wijsheid. Het verhaal van haar herkomst is, zoals de meeste uit de mythologieën, bijzonder. Na een verdoemende voorspelling eindigde de relatie van haar ouders op een wel heel aparte manier, Zeus at zijn hoogzwangere partner. Deze hele beproeving bezorgde de god een enorme hoofdpijn. Hij zocht hulp bij de god van de smeedkunst. Met een krachtige bijlslag op zijn voorhoofd sprong Athena volledig volgroei en gekleed in harnas uit haar vaders schedel.

Een van de meest belangrijke mythes met betrekking tot de godin is die van haar concours met Poseidon over het beschermheerschap van Athene. Ze besloten beiden een cadeau aan de stad te schenken. De god met het meest waardevolle geschenk zou als overwinnaar worden benoemd. Poseidon als god van het water, de zeeën en aardbevingen sloeg de Akropolis van de stad met zijn machtige drietand en creëerde een zoutwaterbron. Athena produceerde daarentegen een enkele olijfboom. De godin won de wedstrijd doordat de olijf, in de ogen van de stad, als een kostbaarder cadeau werd gezien. De boom werd sindsdien ook gezien als een vredessymbool.

Parthenon

Athena werd door velen vereerd. Er waren dan ook tal van altaars en tempels in haar naam gebouwd. Toch overtreft er geen van allen het kroonstuk van de Atheense Arkopolis, het Parthenon. De bouw van de gigantische tempel duurde maar liefst tien jaar. De tempel van wit marmer is tot de dag van vandaag een van de hoogtepunten van de klassieke bouwkunst. De buitenkant van de tempel vertelde de verhalen van de geliefde godin. De binnenkant glom met geschenken, marmeren beeldengalerij en een goud geklede gelijkenis van Athena zelf.

Athene is door het tijdsbestek van eeuwen in veel verschillende handen gevallen. Het Parthenon is vanaf de opening in 437 v.Chr. ook niet onbeschadigd gebleven.

De godin waarvoor de tempel gebouwd was werd vervangen door de heilige Sophia van Rome. Met een opgebouwde klokkentoren werd de tempel in de middeleeuwen gebruikt een rooms-katholieke kerk. Een paar eeuwen later was de tempel tijdens de Turkse bezetting in 1674 omgebouwd tot moskee. Buiten de religieuze functies diende het Parthenon ook als munitie opslag. Toen hun vijanden hier lucht van kregen richten ze het vuur vol op de tempel. De explosie en opvolgende brand verwoeste het dak en de gehele opslag. Veertien zuilen stortte in. Na een mislukte roof poging om een deel van de beelden mee te nemen viel ook die groep uit elkaar.

Vandaag de dag is er ondanks restoraties niet meer te zien van het Parthenon dan eeuwen oude vervallen ruïne. Beweeg de cursor heen en weer om terug in de tijd te gaan.

De Akropolis

Bekijk wat er terecht is gekomen van de schatten van Athene. Verschillende pictogrammen betekenen andere dingen. Klik op de wereld bol om te kijken waar deze schatten naartoe zijn verhuisd. Bekijk het vraagteken en zie welke schat verloren is geraak. Kies het handje en lees welke schatten nog te vinden zijn op de Akropolis van Athene.

De Rover

Graaf Elgin, dat is een beruchte naam die je in de geschiedenis van de Athene vaak tegenkomt. Maar waarom is dat? En wat heeft deze man gedaan om een ruzie te veroorzaken die al bijna twee eeuwen gaande is? Om hierachter te komen gaan we terug naar het begin van de 19^e eeuw. Heer Thomas Bruce, de zevende graaf van Elgin was een ziekig mannetje, ongelukkig en alleen in het koude Engeland. Behalve zijn hoge educatie had hij verder weinig mee. Wanneer hij erachter kwam dat de Engelse regering een ambassadeur naar het verre Ottomaanse rijk wou sturen greep hij deze buitenkas dan ook met beide handen aan.

In zijn tijd werd de kunst en architectuur van de oude Grieken hoog geacht. Graaf Elgin nam dus ook groep Britse kunstenaars in sleep touw mee naar het Rijk, wat het kleine Athene al jaren bezet had. Deze schilders en kunstenaars zouden schetsen maken van de monumenten, standbeelden en gebouwen. Wanneer hij toestemming vroeg aan de Sultan, de leider van het Ottomaanse rijk, om de werken van de Akropolis te gebruiken als studiemateriaal kreeg hij het volgende antwoord.

“Let him take them and may nobody stop him”

Maar het alleen studeren van het Parthenon was voor de graaf niet genoeg. Met hamer en bijtel werden de eeuwen oude marmeren werken van de tempel af gesloopt. De kostbare kunstschatten werden vervolgens per schip vierduizend kilometer van huis gebracht. In een schipbreuk is nog eens een groot deel verloren geraakt. Om van geldnood af te komen verkocht de graaf in 1816 zijn gestolen goederen aan de Britse regering. Zestien jaar later won Griekenland zijn onafhankelijkheid terug. Sindsdien probeert de Griekse regering al te onderhandelen over de terug keer van het Parthenon marmer.

Het roven van kunstschatten heeft na dit alles in sommige talen een toepasselijke naam gekregen. “Elginisme”

De rechtmatige eigenaar

Twee eeuwen zijn voorbijgegaan sinds Graaf Elgin het Parthenon marmer heeft meegenomen. In deze tijd hebben zijn acties de grootse ruzie in de museumwereld tot stand gebracht. Tot vandaag de dag is een deel van de kunstschatten te vinden in Athene en het andere in Londen. Al deze tijd heeft de Griekse regering op verschillende manieren geprobeerd het marmer terug te krijgen naar hun plaats van herkomst. En al deze tijd heeft het Britse Museum geweigerd om verschillende redenen. Volgens het museum kan Griekenland de beelden niet onderhouden. Ze vinden ook dat het marmer in Engeland beter op zijn plek is. Veel van die argumenten vielen weg met de bouw van het Akropolis Museum.

Met iedere stap voor uit gaat het argument weer een stap terug. Engeland heeft de motie die in het begin van de video werd benoemd afgewezen. De Britse regering mengt zich niet in de ruzie en vind dat de keuze bij het museum ligt.

Het ding met geschiedenis is dat het bijna nooit volledig te achterhalen is, vooral niet als er al zo veel tijd verstreken is. We zullen nooit honderd procent te weten komen wat de leider van het Ottomaanse rijk met zijn woorden bedoelde. Waar het Britse museum beweerd dat de documentatie van het marmer legaal is zeggen de Grieken dat ze daar geen bewijs voor hebben. Maar al waren alle documenten wel legaal, dan had de Sultan, als bezettend leider het recht niet om de marmeren weg te geven. Maar maakt dat dan de claim van het Britse museum om de beelden toe te eigenen niet net zo goed diefstal?

“Musea eigenen vaak objecten die onrechtmatig in hun collectie zijn beland toe, ik denk dat ze hier geen recht toe hebben”, Aldus Myrthe de Groot, publiekshistorica bij erfgoedhuis Overijsselacademie. “Musea moeten hun collecties goed nagaan en zich afvragen of de objecten die zij hebben rechtmatig in hun bezit zijn beland.” Wanneer objecten geschonken zijn door de voormalige rechtmatige eigenaar hebben musea recht om een claim te leggen, verteld Myrthe. Maar wanneer het eigenaarschap niet goed te achterhalen is, de voorwerpen gestolen zijn of op een andere manier verkregen, dan moeten de musea proberen om te achterhalen wie wél de rechtmatige eigenaar is.

“Als jij iets steelt van iemand of een gestolen fiets koopt betekent het nog niet dat jij de eigenaar bent. Het blijft een gestolen fiets.”
Myrthe de Groot, Historica

Nu is het Parthenon geen fietsenhok en is het gestolen marmer geen fietsen. De impact van deze diefstal is dus ook vele mate groter. “Historische objecten hebben te maken met de cultuur van de plek waar zij vandaan komen. Bijvoorbeeld de beelden die van het Parthenon in Athene zijn gehaald en meegenomen zijn naar Engeland. Ze horen bij de Griekse cultuur en geschiedenis en moeten ook in deze context tentoongesteld of bewaard worden.”

Hoe groot dat culturele belang is verteld Phoebe Fotini Karadima. Zij is geboren en getogen in Griekenland en woont al haar hele leven in de buurt van de hoofdstad Athene.

“Het Parthenon is een van de meeste belangrijke monumenten van de Griekse geschiedenis. Mijn mening is dat het marmer nooit weggehaald hadden mogen worden. Ze zijn gemaakt door Griekse mensen en gaan over de Griekse geschiedenis, het is een deel van wat de Griekse oudheid is en maakt het onze culturele erfenis. Stel je voor dat iemand een stuk van een ander historisch monument zou afnemen bijvoorbeeld het vrijheidsbeeld, dat zou nu nooit als rechtvaardig geacht worden.”
Phoebe Fotini Karadima

Op vier juni 2022 is het eerste deel van de marmeren fries herenigd met de rest van de werken. Dit kunstwerk kwam niet uit Londen maar vanuit Sicilië. Het Britse museum is niet de enige die het marmer van het Parthenon in handen heeft, maar waar andere landen misschien een of twee stukken hebben heeft Engeland bijna de helft van al het marmer. In hun bericht over de hereniging legt het Akropolis de nadruk het feit dat de terug keer permanent is, zonder bijkomende kosten of leen verdrag.

Veel van de Atheense schatten zijn nu niet meer dan historische verhalen, ruïnes of tekeningen. Toch hebben hun legendes een enorme culturele en historische waarde. Initiatieven van onder andere UNESKO en de Griekse regering zullen onvermoeid blijven doorgaan. En wie weet, misschien worden alle schatten van het Parthenon ooit nog herenigd in het hart van Athene.